Het gezin vanenKikkert - hoe Texels kan een naam zijn - woont in de oorlog in Heemstede. Hun jongste dochteris negentien en woont thuis. Zij wil (huishoudschool)-lerares worden, maar de opleiding is gesloten. Haar oudere zusis tweeëntwintig en studeert medicijnen, maar ook de universiteit is dicht. Het dagelijks leven draait om eten en hoe je eraan komt, maar verder staat het stil.

Op 4 maart 1945 vertrektnaar Texel. Ze gaat inwonen bij haar oom en tante, het bakkersechtpaarenin Op het eiland is genoeg te eten -enverzorgenvan het eiland naar de randstad - enkan er meelopen in het

brengtweg, op de fiets naar waaraan boord gaat bij beurtschippervoor de verdere reis. Op haar jas heeft ze het Rode-Kruis insigne van padvinderij genaaid. Bij het afscheid beloven de zussen elkaar te schrijven. In de twaalf weken daarna gaan er 37 brieven over en weer.

komt op Texel een paar weken later terecht in de verbijstering van de die dan nog niet eens een naam heeft. Het hospitaal puilt uit en ligt in de vuurlinies.schuift in Heemstede ondertussen van de lange hongerwinter door naar de bevrijding, waar dan nog ruim twee weken op moet wachten. De laatste doden van de oorlog en het eerste leven in vrede – met z’n tweeën belevenenhet in hun brieven bijna tegelijkertijd en door elkaar.

In de 37 brieven vanen- en 7 brieven van Moeder- komen de laatste oorlogsmaanden tot leven aan twee kanten van Het lethargische wachten op vrij leven, het improviseren metom aan voedsel te komen én een voor Nederland unieke oorlogssituatie waar weinig primaire bronnen bewaard van zijn gebleven. Er is veel geschiedschrijving over de Russenoorlog - het laatste Nederlandse slagveld - dat inmiddels accurater ‘devan de Georgiërs’ heet, maar die vertelt het verhaal met afstand in de tijd. Zulk overzicht maakt het verleden begrijpelijk, maar het vervormt ook. De brieven van zomaar twee zussen laten zien hoe het was om er live bij te zijn, zonder die afstand en dat overzicht, te beginnen met de afloop van het verhaal dat je vertelt. Hoe te duiden wat je voor je ogen ziet gebeuren? Wat wist je en wat wist je niet?

Daar komt nog iets bij, beseffen wij als makers van deze site steeds meer.Kikkert was onze moeder. Zij en haar zusvonden de brieven belangrijk – maar er zelf iets bij vertellen deden ze spaarzaam. Ze bewaarden de brieven voor na hun dood om het er bij hun leven niet over te hoeven hebben. Wie de geschiedenis terugzoekt merkt het keer op keer: de generatie die erbij was is zuinig met woorden.

Het leidt ertoe dat deze brieven, vaak zo alledaags van toon, geheimzinniger zijn dan ze op het eerste gezicht lijken. Ze onthullen iets, maar ze verhullen ook, en we proberen daar op deze website meer van te gaan begrijpen. Wat vertellen de zussen niet? En waarom niet? Omdat ze het niet weten? Omdat ze de familie er niet ongerust mee willen maken? Of omdat het in een oorlog sowieso maar veiliger was niet teveel te weten?

6 april 2021
Holleman
Holleman

Ria enschrijven elk hun eerste brief op 7 maart 1945. De een vanuit Heemstede en de ander vanaf Texel. Allebei beginnen ze bij het afscheid in twee dagen eerder. Van twee kanten zie je de afstand steeds groter worden.heeft een vermoeiende reis,overnacht inbij tante Miep, de eerste in een lange rij echte en onechte tantes die in de brieven voorbijkomen.



Vooris de reis op datzelfde moment veel minder comfortabel. De boot vannaarwas bijna zonder haar vertrokken.



In dat zinnetje over de Feldwebel gaat een hele wereld schuil. Wachten op een trein de volgende ochtend? Nederland lig al maanden plat door de spoorwegstakingen, dus rijden er dan nog treinen naar Den Helder? Grote kans van niet. De Feldwebel zit gewoon te zieken. Hij zegt nog dat hij erover zal gaan bellen, maar met wie en om wat te checken?
Hoe reëel de kans was datecht niet mee mocht met de schuit weten we niet. Ook niet hoeveel stress het haar gegeven heeft. Maar het gedrag van de Duitser past in het grotere beeld van de overheerser die – na Dolle Dinsdag – is gaan beseffen dat de oorlog niet meer gewonnen gaat worden. Uiteindelijk geeft het ‘verpleegster’ in Nels persoonsbewijs de doorslag. De boot kan vertrekken, lang na middernacht.



Naarin 8 uur, wat tegenwoordig een half uurtje met de auto is. Opmerkelijk is het eten dataan boord krijgt toegeschoven:enin de hongerwinter? Invan Noord-Holland was er nog genoeg te eten, het probleem was meer om het naar minder bedeelde gebieden te krijgen. Nu transport vooral per trein onmogelijk is worden beurtschippers, heel ouderwets, weer steeds belangrijker. SchipperMets – hij komt vaak voor in de brieven - verzorgt met zijn schuit ‘Twee gebroeders’ onder anderedieenKikkert organiseren van Texel naar de vaste wal. En zo moet hij meer klanten hebben gehad, grotere en kleinere. Dat er eten aan boord was ligt dus wel voor de hand, misschien liet hij zich er in uitbetalen? En kreegeen speciale behandeling omdat ze dochter van een goede klant was? Reisde ze officieel of hadDirk iets geritseld? Honger heeftdie nacht in ieder geval niet gehad en ook bijis er aan eten geen gebrek.



Met eigen ogen zien. Het verraadt de moeite die je moet doen om aan nieuws en informatie en feiten te komen. Wasniet langs de kade gefietst dan had ze pas van het vertrek geweten door een brief vanen de bezorging was onregelmatig, zeker vanaf Texel. En eigen waarneming is dan goud waard, ook al weet je dan alleen nog maar dat de boot vertrokken is.

Sta er langer bij stil en je beseft: zo veel als we nu van de oorlog weten, zo weinig wistenentoen ze er midden in zaten. Wij zijn misschien geneigd te zoeken naar introspectie van de schrijfsters, maar gevoelens zijn een luxe die zij zich niet kunnen veroorloven. Het gaat om feiten als je niet weet waar je in zit. Ze zijn aan het overleven.

Als je dat weet lees je het feitelijke opsommen anders.vertrekt om 10 uur van de kade, krijgt controle bij fietst een eindje op met een verre bekende en krijgt dan een lekke band die door een (blinde!) fietsenmaker met vaderlandsliefde gerepareerd wordt. Bij een adresje koopt ze broden die ze nog net kwijt kan in haar bagage – en later op de tocht bij vrienden afgeeft.is op de terugreis transporteur en reporter tegelijk.



Weer thuis, opin Heemstede, in een huis zonder zus.is dan al veilig aangekomen bijen oom op Weverstraat 12 in

Hoe slaat een mens zich door het dagelijkse leven in een tijd dat voedsel en vervoer steeds schaarser worden? En het werkende leven van veel mensen daardoor ook steeds verder stilvalt?

Zonderbestaat het huishouden op de Wagnerkade in Heemstede uit 5 personen.Dirk is hoofd van dein Het gebouw is in beslag genomen door de NSB, dus zitnet alshele dagen thuis. Moederverstelt en naait en breit voor iedereen, maar moet zelf ontzien worden als de maagzweer opspeelt. Op zolder woont kostganger van Ria’s leeftijd. Dan is tijdelijk nogin huis, die herstelt van een operatie. En waaris krijg je tanteerbij, de ongetrouwde zus vanenKikkert.probeert er het goede van te zien:



doet het werk dat Bets de werkster zou moeten doen, die zonder afzeggen weken wegblijft.enzijn vriendinnen en collega’s - telefoniste bij de PTT - en wonen samen in Amsterdam. Ze zijn geen stel, maarmaakt volwaardig deel uit van de familie. Ook wij hebben ze nog goed gekend, als lievelingstantes, maar uit Ria’s brieven blijkt al gauw dat ze het in de oorlog zwaar vindt, zo’n doener van buiten die het huishouden dreigt over te nemen. ‘Nel neem later nòòit je zuster of schoonzuster in huis want dat loopt toch altijd spaak.’ Het is ergernis die je in meer oorlogsbrieven en –dagboeken leest, tot dat van Anne Frank aan toe. Te weinig te doen en te dicht op elkaars lip. En Ria’s ergernis wordt des te meer begrijpelijk als je bedenkt dat het huishouden haar terrein is, of wordt, ze leert er immers voor door.



De botsingen vanmet haar tante getuigen van hun sterke gelijkenis. Wat een Kikkert inheeft, heeft ie niet in de kont. En veel van de spanning draait om eten, want dat is in de laatste oorlogswinter een dagtaak.fietst kilometers ver omte halen in 'de Meer', kleding wordt tegen voedsel geruild in het ruilwinkeltje entuiniert de hele dag, op verschillende Het was zijn hobby al, maar nu is het een serieuze bron van eten.

Op de Wagnerkade is geen honger – en dat komt mede door de relaties op Texel. Ergens in 1944 zijnenbegonnen met voedseltransporten - niet alleen voor zichzelf maar voor de hele streek. Beurtschipper die waarmee naar Texel reisde, brengt ladingenvan het eiland naar waarde zakken verdeelt over adressen inen Heemstede.schrijft:



Correspondentie tussenenover de transporten moet er volop geweest zijn, maar is niet bewaard gebleven. De brieven die we wel hebben werpen een zijdelingse blik op de logistiek ervan – en de menselijke kant.van Hoorn is de verloofde vanGroenhof, die metvoorzichtig verkering heeft, staat ook op de lijst. Alsvan een kennis een naam uit Den Haag doorkrijgt fietstmet een zak op de bagagedrager 90 kilometer heen en terug om ze daar af te geven. Ook lijkt het erop datrecent nog op Texel was om de zakken voor transport klaar te maken. De lijsten moeten op Texel worden afgestempeld door het Duitse gezag, waar je niet van op aan kan.



Zo ingewikkeld wordt het leven in die laatste maanden van de oorlog. De rompslomp met vergunningen geldt goederen én mensen. Wie naar het eiland mag reizen moet apart weer toestemming vragen om eraf te mogen. Een nieuwe commandant houdt de transporten tegen, het oude contact, is “ziek”, schrijft Je leest dezelfde willekeur als in de vijand is een log apparaat dat je het liefst zoveel mogelijk op afstand wil houden, maar bij wie je ook zaken voor elkaar moet krijgen.

Terwijl het leven vanen anderen op de vaste wal steeds verder stilvalt, schiet het leven vanop Texel juist los in nieuwe vrijheid en ervaringen. Van kinds af aan komt ze al op het eiland - om vakantie te vieren - maar deze keer is het anders. Ze is volwassen en komt werken in het



In een geïmproviseerd uniform, ‘dat nieuwe schort met de kopmouwen en ’t ronde kraagje’ loopt‘met een servet als kap gewoon over straat’ in een paar minuten van dein de Weverstraat naar het kleine ziekenhuis in de Gasthuisstraat.



krijgt geen achternaam in Nels brieven en zijn functie weten we ook niet, maar wel dat ie stug is.



Uit Ria’sbij de brieven weten we dathet baantje voorgeregeld heeft, maar we hadden ook wel willen weten hoe. Met een praatje in deals Pieter Veening of zijn vrouwkwamen kopen? Van Veening is bekend dat hij zijn baan op Texel in 1941 had aangenomen om te voorkomen dat er een NSB-arts zou worden aangesteld. Wasgoed of fout? En kwam het vaker voor dat ‘overkanters’ met geïmproviseerde baantjes aan een Ausweis voor het eiland kwamen, dat de hele oorlog door een relatief veilige idylle was?? En hoezo nam zonder ervaring, de plek in van de ontslagen gediplomeerde zuster?



Ten opzichte van haar ‘oude’ leventje in Heemstede is Nels leven op Texel radicaal veranderd. Ze neemt een voorschot op waar iedereen naar snakt: toekomst - dat wat na de oorlog komt. ‘Wat heb jij het naar je zin in het ziekenhuis, een lot uit de loterij zeg!’ antwoordtop Nels berichten.



In haar vrije tijd gaatlangs een trits ooms en tantes, met voor iedereen de hartelijke groeten uit Heemstede en weer terug. Ondertussen zitvast in de bekommernissen van het alledaagse overleven. Op haar kamertje in een dekenzak rekent ze uit wat beter is:bakken of pap koken van een half pond meel. In haar brieven aanoefent ze iets van wat ooit later haar beroep moet gaan worden. Ze bedenkt hoe je over koolhydraten in eenmoet schrijven en raadt tante Anaan. Ondertussen wordt ze een echte wonderkachelprinses en imponeert tantemet Zondags vlees en bloemige



Bijblijft het allemaal binnenshuis, terwijlin het ziekenhuis in die eerste weken midden in het leven komt te staan. In Heemstede voel je wat Harry Mulisch zo kort en bondig als definitie van oorlog geeft: het stroperig voorbij gaan van de tijd, waarin er niets gebeurt en je niets weet.

In april wordt het verschil tussen de zussen nog groter.maakt een grote historische gebeurtenis mee en ontdekt, zoals dat heet, dat met de bevrijding dikwijls pas de oorlog komt. Voorwacht er maar één grote gebeurtenis, op 6 april. Ze is jarig!



Ria’s cadeautafel staat vol. Ze viert haar twintigste verjaardag met vrienden, buren, cadeaus, een prachtige bos tulpen van de tantes, een glas port en zelfgemaakte lekkernijen uit de keuken.



is er vol van, ze schrijft er dezelfde dag nog uitgebreid over. Een dag later schrijft ookover alle gezelligheid. Op Nel’s verzoek heeft ze een babykleertje gemaakt voor het tweede kind van dat elk moment geboren kan worden. “Every stich is done with love!” Het pakketje komt niet aan, of pas ver na de bevrijding. In de latere brieven komt het als een running steeds terug: waar is het babykleertje? Je kan het als metafoor zien van het niet weten dat hoort bij de die als ze uitbreekt nog niet eens een naam heeft.

Hoe dein het leven vanbinnendringt past in de oorlogsdefinitie van Mulisch. Het stroperig verstrijken van de tijd, waarin alles tien keer zo langzaam gaat, licht af en toe op door de bliksem van absurde, meedogenloze, even bestiale als onbegrijpelijke gebeurtenissen. Bijlees je de ongeloof en verwarring. Hoe te duiden wat je voor je ogen ziet gebeuren?



De brief vanarriveert pas op 21 april in Heemstede. Daar horen ze het nieuws via andere kanalen en ook in flarden. Dat de Weverstraat in puin ligt, dat er 38 doden zijn, maar wie dat zijn is niet bekend. Na een slapeloze nacht krijgen ze de dodenlijst: er staan geen directe familie of bekenden op. Bijlees je terug hoe geruchten het nieuws vervormen. Die Georgiërs - voor Texelaars zijn het al– zijn ergens onderweggeworden, verzamelnaam voor alles wat exotisch is. Wie had dat kunnen denken op dat Texel? Het nieuws loopt via onder andere tante die als telefoniste kan meeluisteren met gesprekken die ze schakelt in de centrale.

Watin die eerste dagen van deprecies gedaan en gezien heeft in het ziekenhuis weten we niet. Voor deschrijftvrij expliciet over patiënten, nu niet meer. Maar stel je voor: gewonden die binnenstromen, onder het mes het loodje leggen, terwijl het ziekenhuis beschoten wordt. Ze moet verschrikkelijke dingen hebben meegemaakt. Waarom ze er niet over schrijft bedekt een andere vraag: waarom we daar nu graag over willen lezen. Wij zoeken het grotere verhaal, maarschrijft in een poging om grip te krijgen op een werkelijkheid die zo bestiaal is dat je die uit lijfsbehoud op afstand wil houden. Expliciet zijn is niet in haar belang.zal het thuisfront niet onnodig ongerust willen maken.



In variaties komt die constatering terug. ’De laatste dagen waren rustig. Al het geschiet gaat hier overheen.’ In de weken na demoet je je blijven afvragen watallemaal niet opschrijft. Deis het nieuwe normaal geworden. ‘Af en toe nog een klopjacht’, maar het leven wordt vrij snel alweer een soort van dagelijks. Afgestompt, maar toch. ‘Merken jullie nog wel eens wat van die Russen?’ vraagtzich op 4 mei af. Het wachten op het einde van de oorlog is een duurproef, eigenlijk vanaf Dolle Dinsdag al. Hoe te dealen met steeds oplevende hoop die vervolgens steeds verder de grond wordt ingeboord, met steeds meer ontsporing als gevolg?verwoordt het zo:

Op 4 mei schrijvenenalle drie. Bij elk is de toon ingehouden, vrede wordt verwacht, maar wanneer? Post komt nog steeds onregelmatig.schrijft:



heeft zich vergist in de datum: ze schrijft 5 mei. Zo solide als die datum in ons collectief geheugen staat, zo zonder betekenis was die nog op 4 mei 1945. En als de bevrijding een dag later dan werkelijk een feit is, stoppenensubiet met schrijven. ‘Ria is nu ordonnance op ’t

Raadhuis Heemstede,

’ schrijft Pas op 17 mei schrijftweer: ‘I thank you so much for all your letters who I received. You see I am “in stijl” en nu weet ik het niet vedder.’is euforisch, de energie spat van het papier.



Terwijlenhossen door de Grote Houtstraat en tot na middernacht nog buiten zijn, gaat het bijanders. Ook op Texel begint op 5 mei de bevrijding, een dag later op zondag zijn er ‘overal grote dankdiensten in de kerken,’ maar de situatie blijft ook onduidelijk. De Duitsers zijn nog gewapend en jagen op Georgiërs die, voor zover ze het overleefd hebben zitten ondergedoken in de bossen. Inworden overal erebogen opgericht, maar die worden ’s nachts door NSB-ers afgebroken – en de volgende dag opnieuw weer opgebouwd. En belangrijker: waar blijft de bevrijder om er onderdoor te lopen?



Een dag later stort het hele eiland zich op Siemen een Texelaar bij de Irenebrigade, die verlof heeft gekregen om naar huis te gaan. De ontlading diein Heemstede voelt, blijft op Texel uit.



schrijft boven aan haar laatste brief: Texel, 13 mei 1945, de laatste dag der Duitse bezetting op het eiland. In recente geschiedenisboeken wordt de echte capitulatie pas op 20 mei afgetikt.